Komintern, Sovyet dış politikasının bir aygıtına dönüştükçe,
Kemalizm tahlilleri yaparken Kemalizm’i olumlamayı neredeyse hiç terk etmedi.
Kemalizm’i sert eleştirdiği dönemlerde dahi Komintern’in resmi görüşü,
Kemalizm’i tekelci burjuvazinin, komprador-işbirlikçi burjuvazinin siyasal
temsilcisi olarak tanımlamadı.
“Deney gösterdi ki, tüm ülkeler için uluslar arası bir
merkez bulunmamalı. Bu Marx’ın zamanında, Lenin’in zamanında ve şimdi
görüldü.”(1)
J. Stalin, Mayıs 1943.
Tarihsel TKP’nin bütün siyasetlerinin ve yönelimlerinin
ardında Komintern’in resmi tezleri bulunmaktadır. Şunu açıklıkla
söyleyebiliriz: Genel olarak Tarihsel TKP’nin siyasal yaklaşımlarında hiçbir
özgünlük bulunmamaktadır. Tarihsel TKP’nin olumlu ve olumsuz bütün eylemlerinde
Komintern’in resmi tezlerinin izi vardır.
Bu nedenle Komintern’in Kemalizm değerlendirmeleri Türkiye
komünist hareketi açısından yaşamsal, hatta daha doğru bir ifadeyle ölümcül bir
öneme sahiptir. On Beşlerin katlini başlangıç kabul edersek, Komintern’in
Tarihsel TKP’yi değil de, her zaman için Kemalizm’le sürdürdüğü siyasal
ilişkiyi esas aldığı görülecektir. Tabii, Komintern’in bu siyasal pratiği,
Komintern yöneticileri tarafından, muhtelif dönemlerde ideolojik-teorik bir
gerekçeyle izah edilmiştir. Hatta belli dönemlerde TKP, bizzat Komintern yöneticileri
tarafından “Kemalizm kuyrukçusu” olarak itham edilmiş ama aynı dönemde
Sovyetler Birliği ile Kemalistlerin ittifakı sürmeye devam etmiştir.
Önemli ve belirleyici olan siyasal pratiktir. Yoksa her
eyleme teorik-ideolojik bir gerekçe bulunabilir. Biz Komintern’in Kemalizm’e
yaklaşımını da bu esasa dayanarak değerlendireceğiz.
Bunun dışında, Komintern’in Kemalizm tahlili yalnızca
tarihsel değil, güncel anlamda da önem taşımaktadır. Çünkü Komintern’in
herhangi bir meseleye ilişkin tutumu, birçok güncel tartışmaya da, hâlâ
tarihsel referans olma niteliği taşıyor. Milliyetler meselesinden, siyasal
ittifaklar meselesine kadar; Tarihsel TKP’yi Kemalizm karşısında hiçleştiren
geleneksel tutum, bugün de Türkiye komünist hareketi içinde, hiç de zayıf
olmayan bir biçimde kendisine güncel temsilciler bulabiliyor.
Bu nedenlerden dolayı, yazı boyunca sürdüreceğimiz tartışma;
hem Komintern’in Kemalizm saplantısının Türkiye komünistlerinin siyaseten
hiçleşmesinde ana nedeni olduğu iddiasını temellendirmeyi hem de komünist
hareketin geçmişten gelen Kemalizm saplantısına karşı güncel bir hesaplaşma
çağrısı yapmayı hedeflemektedir.
***
Komünist Enternasyonal, III. Enternasyonal ya da Komintern;
II. Enternasyonal önderlerinin birinci emperyalist savaşta, ulusal-emperyalist
hükümetlerini desteklediklerinden ötürü ve Ekim Devrimi’nden sonra dünya
devrimini sürdürmek için 2 Mart 1919’da, Moskova’da kuruldu.
Lenin 1916’da yayınlanan Emperyalizm eserinde proleter
devrimin Avrupa dışına kaydığını saptadı. Çünkü emperyalistler sömürgelerden
elde ettikleri kârlarla kendi işçilerinin bir kısmını ihya ettiler. Engels’in
1844’te tespit ettiği, işçi sınıfı içinde işçi aristokrasisinin gelişmesi
olgusu, Avrupa işçisini muhafazakârlaştırdı ve devrimci iddiadan uzaklaştırdı.
Lenin bu yeni durum eşliğinde, 1917 yılında, Nisan Tezleri’nde yeni bir
enternasyonalin gerektiğine işaret etti. Yeni duruma uygun, Avrupa’nın çeperlerinden
ve yarı-sömürgelerden yükselecek devrimci hareketi yönetecek bir dünya devrimci
partisi gerekiyordu.
Aslında Komintern’in kuruluşu eli kulağında olarak görülen
Avrupa Devrimi nedeniyle aceleye geldi. Beklenen dünya devriminin derhal
örgütsel bir yapıya kavuşması gerekliydi.
Komintern’in kurucu temsilcilerinin çoğunluğu Sovyetler
Birliği Komünist Partisi(SBKP) üyesiydi.(2) Bu durum Komintern lağvedilene
kadar değişmedi. Komintern’de her dönem, Zinovyev’den Dimitrov’a uzanan bütün
süreçlerde SBKP ağırlığını korudu.
1919’da dünya devrimi ne denli yakın gibi gözüküyorsa da,
Komintern başlangıçta zayıf ve sınırlı bir örgüttü. Rusya dışında Avrupa’da
hesaba katılacak tek komünist güç, Alman komünistlerinin gücüydü. Ancak Alman
komünistler de henüz olgunlaşmamış buldukları bu kuruluşa karşı olduklarını
ortaya koyuyorlardı.(3)
Bu sırada, başta Lenin olmak üzere, bütün Bolşevik önderler
gözlerini Almanya’dan ya da Fransa’dan gelecek devrim haberine dikti.
Lenin 22 Kasım 1919’da Bolşevik Parti’nin merkez bülteninde
şunları söyledi:
“Çok açık bir gerçek ki, kesin zafer ancak dünyanın tüm
ileri ülkelerindeki proletarya tarafından kazanılabilir. Biz Ruslar, Fransız ya
da Alman proletaryasının sağlamlaştıracağı bir işe başlıyoruz. Ama ezilen tüm
sömürge uluslarının, hepsinin önünde de Doğu uluslarının emekçi halklarının
yardımı olmaksızın zafer elde edemeyeceklerini de biliyoruz.”(4)
Aslında Lenin devrimci dinamiğin gelişmesine ilişkin öncelik
sıralaması yapıyordu, dünya devrimci ilerleyişine bir denklem sunuyordu.
Rusya’daki hareket devrimin yürütücüsüydü ama dünya devrimi Fransız ya da Alman
proletaryasının başarısına bağlıydı. Doğu’nun komünistlerine verilen görevse
yardımcılıktı. Lenin’in ortaya koyduğu devrimci denklemde, Doğu’daki
komünistlerin rolü taliydi.
Maalesef bu rol, Doğu’nun komünistleri Komintern’in dışında
devrimci bir yol açana kadar, 1949’da Çin Devrimi olana kadar değişmedi.
1919 yılının hemen başında Almanya’daki Spartakist
Ayaklanması yenilgiye uğradı. İngiltere ve Fransa’daki Komünist Partiler
parlamentarizm tartışması nedeniyle bölünme tehlikesi yaşadılar. Yine aynı yıl,
Macaristan ve Bavyera Sovyetleri yıkıldı. İtalya’daki işçi hareketi ağır
darbeler aldı.
Kızıl Ordu iç savaşı kazandı ama 1920 yazında Kızılordu’nun
Varşova yönündeki ilerleyişi durduruldu.
Dünya devrimini sürdürecek olan asıl devrimci dinamiklerden
üst üste yenilgi haberleri gelmesiyle birlikte Bolşevikler Avrupa Devrimi’nden
umudu kesmeye başladılar.
Batı’dan kesilen umutlar Doğu’daki ulusal kurtuluş
savaşlarını daha da önemli hale getirdi. Zinovyev 1 Eylül 1920’de Bakü’de
toplanan Doğu Halkları Kurultay’ında, devrimin devamlılığı için Doğu halklarını
Batılı emperyalistlere karşı kutsal savaşa çağırdı.(5)
Bu tarihselliğin ertesi, aynı zamanda Türkiye komünist
hareketinin de doğum gününe denk geldi. Tarihsel TKP 10 Eylül 1920’de, yani
Avrupa’daki komünist hareketin ağır yenilgiler yaşamasının ardından kuruldu ve
Kemalistler karşı koyduğu için kuruluş kongresini Türkiye’de değil, Bakü’de
toplayabildi.
Doğu Halkları Kurultayı’nın düzenlenmesi ve TKP gibi Doğulu
komünist partilerin doğuşunun hızlanması Batı’daki beklenmedik yenilginin
siyasal pratik sonucuydu. Bu nedenle Doğu Halkları Kurultayı’ndan aylar önce
düzenlenen Komintern’in II. Kongresi tam da bu siyasal pratiğin
değerlendirilmesi üzerinden biçimlendi.
II. Kongre Temmuz 1920’de yapıldı. Kongreye damgasını vuran
Hint delege Roy’la Lenin’in arasında geçen “ulusal sorun ve sömürgeler sorunu”
üzerine yapılan tartışmaydı. Lenin anti-emperyalist bir karakter taşıyorlarsa
burjuvazinin önderliğinde bile olsalar ulusal kurtuluş hareketlerinin
desteklenmesi gerektiğini savunuyordu. Roy ise anti-emperyalist savaşta milli
burjuvaziye güven olmayacağını, gerçek anti-emperyalist savaşı yapacak olanın
işçiler ve köylüler olduğunu söyleyerek Lenin’e karşı çıktı. Roy kongredeki
egemen anlayışın aksine, Doğu’daki devrimlere komünistlerin önderlik
edebileceğini savunuyordu.
Lenin Roy’un görüşlerini dikkate alarak; Doğu’da komünist
hareketin bağımsızlığını koruması ve milli burjuvaziye şartlı destek gibi
yaklaşımları da ekleyerek, tezlerinde bazı değişiklikler yaptı. Roy’un
görüşleri kongrede tamamlayıcı tezler olarak kabul edildi.(6)
Ancak Komintern’in siyasal pratiği Roy’un savunduğu siyasal
hattın bütünüyle önemsizleştiği bir biçimde gelişti. Komintern dünya
devriminden uzaklaştıkça, Sovyetler Birliği’nin dış politika aracına
dönüşüyordu. (7)
Lenin 14 Temmuz 1920’de şöyle diyecekti:
“Komünist Enternasyonal, sömürge ülkelerdeki ulusal
burjuva-demokratik hareketleri bir koşulla desteklemelidir. O koşul şudur: bu
ülkelerde komünistliği yalnızca sözde kalmayacak olan gelecekteki proleter
partilerin öğeleri birlikte ortaya çıkarılacak ve kendi özel amaçlarını, yani
kendi ulusları içindeki burjuva-demokratik hareketlerle savaşım amaçlarını
anlayacak biçimde yetiştirilmiş olacaktır. Komünist Enternasyonal, sömürge ve
geri ülkelerdeki burjuva demokrasisiyle geçici bir ittifaka girmeli, ancak onlarla
kaynaşmamalı, henüz ilk adımlarını atıyor olsa bile proleter hareketin
bağımsızlığını kesinlikle yeğ tutmalıdır.”(8)
Lenin bu haklı uyarıyı yaptıktan yaklaşık sekiz ay sonra
Kemalist terör, 28 Ocak 1921’de, Tarihsel TKP lideri Mustafa Suphi ve
yoldaşlarını katletti. Katliamdan sonra ne Komintern ne de Sovyetler Birliği
Kemalistleri uyarmadı, herhangi bir kınama mesajı yayınlamadı. Aksine, mesele
sümen altı edilerek Sovyetler Birliği ile Kemalist Türkiye arasındaki ilişkiler
hiç sarsılmadan devam etti.
***
On Beşlerin katliamı Sovyetler Birliği ile Kemalizm arasında
hiçleşen TKP için bir başlangıçtı. Komintern’in TKP’ye uygulanan Kemalist terör
politikasına karşı sessiz kalma “politikası” sonraki on yıllarda da hiç
değişmedi.
1923 Ekim’inde devrimci hareketin Almanya’daki yenilgisi,
Komintern’in “sosyalist anavatanı” savunma düşüncesine daha güçlü bir zemin
hazırlamıştı. Komintern artık dünya devriminin değil, Sovyet vatanını
savunmanın, “tek ülkede sosyalizmi inşa etmenin” dış politika aracına dönüşmeye
yüz tutmuştu. Komintern’in III. Kongresi’nde alınan Batı’da sosyal demokratları
destekleme kararı da rafa kalktı. Hatta sonraki süreçte sosyal demokrasi
“faşizmin kanadı” olarak ele alındı. Bu karar ileride tekrar değişecekti, sosyal
demokrasi yeniden ittifaklar açısından ele alınacaktı. Sosyal demokratlarla
ilgili siyaset değişikliği olsa da, ulusal kurtuluş savaşları siyasetinde
hiçbir değişiklik olmadı. Komintern’in Türkiye’yi doğrudan ilgilendiren “ulusal
burjuvazileri destekleme” siyaseti değişmediği gibi daha da güçlendi.
Komintern açısından Türkiye, İran ve Afganistan’daki
anti-emperyalist ulusal mücadeleler, emperyalist saldırganlığa karşı set görevi
görüyordu.(9) Bu nedenle Komintern ve Sovyetler Birliği bu ülkelerde komünist
mücadeleyi siyasal pratik açısından tali gördü.
Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye olan ilgisinin en önemli
nedeni, Türkiye’nin emperyalist Fransa, İngiltere ve Yunanistan’a karşı verdiği
mücadelenin Ankara’yı aynı düşmanla savaşan ve böylece aynı türden bir
karşıtlığı paylaşan Sovyetler Birliği’nin doğal müttefiki hâline
getirmesiydi.(10)
1918’den 1930’a kadar Sovyetler Birliği Dışişleri Halk
Komiseri olan Çiçerin, İran ve Afganistan’ın yanı sıra Türkiye’nin de “Sovyet
Rusya için Batılı devletlere karşı potansiyel bir savunma duvarı” olduğunu dile
getirdi.(11)
Yine Sovyetler Birliği Merkez Yürütme Komitesi’ne bağlı
faaliyet yürüten Şarkiyatçılar Derneği Türkologlarından olan Pavlovich de,
Türkiye’nin Müslüman kitleler açısından önemine vurgu yapıyordu. Pavlovich’e
göre, Müslüman dünyasında büyük saygınlığı olan Türkiye’nin devrimci-milliyetçi
zaferi, sömürgeleştirilmiş bütün Müslüman ülkelerindeki(Cezayir, Fas,Tunus,
Trablus, Mısır, Hindistan) kapitalist güçlerin egemenliğini temelden
sarsacaktı.(12)
Komintern’in 1928 yılında düzenlenen VI. Kongresi’nde
Türkiye ile ilgili bir tartışma yaşandı. Komintern yöneticisi Kuusinen
Türkiye’yi en geri (feodalizm öncesi) ve devrim beklenmeyecek ülkeler
kategorisinde değerlendirince, TKP temsilcisi Ali Cevdet buna karşı çıktı. Ali
Cevdet Türkiye’de kapitalizmin hiç de küçümsenmeyecek bir yol aldığını
temellendirmeye çalıştı.(13)
Tabi, Ali Cevdet’in savunması Komintern’in Kemalizm
siyasetini değiştirmedi. Komintern’in resmi görüşüne göre Kemalizm milli
burjuvazinin siyasal temsilcisiydi ve milli burjuvazi feodal sınıflara ve
tekelci burjuvaziye karşı, devrimci bir sınıftı.
***
Kemalistlerin Sovyetler Birliği’nden uzaklaşıp bütünüyle
yüzlerini Batılı emperyalistlere döndükleri dönemler de dahi, yani Komintern’in
Kemalizm’e ağır eleştiriler yönelttiğinde de Kemalizm tekelci-komprador
burjuvazinin temsilcisi olarak görülmedi.
Bu Komintern açısından Kemalizm’in hiçbir dönem asıl düşman
olmadığı anlamına geliyordu. Hatta Komintern’in resmi tutumunu Türkiye’ye
uyarlayan TKP önderliği, Kemalistleri değil de burjuva muhalefetini asıl düşman
ilan etti.
Örneğin; TKP lideri Şefik Hüsnü 14 Eylül 1926’da kaleme
aldığı bir makalede “Komünistlerin görevi, bütün güçleriyle burjuva
muhalefetine karşı mücadele etmektir.” diye yazıyor.(14) Şefik Hüsnü aynı
makalede Kemalizm’i halka terör uygulayan bir diktatörlük olarak tanımlarken,
diğer yandan da Kemalizm’den yaptığı hatalardan dönmesini bekliyordu.
Şefik Hüsnü, bu makaleden önce, eylül ayı başında yazdığı
makalede de, burjuva muhalefetini komprador-işbirlikçi burjuvazi olarak
tanımlarken, Kemalistleri milli burjuvazi olarak görüyordu. Şefik Hüsnü’ye göre
Terakkiperver Parti İngiliz emperyalizminin, İttihatçılar ise Alman
emperyalizmin partisiydi.(15) Bu nedenle emperyalist burjuvazinin uşaklarına
karşı milli/Anadolu burjuvazisini destekliyordu. İlginç olan ise Şefik Hüsnü
aynı yazıda “Kemalistler bir gecede banker, sanayici ve büyük tüccar oldu.” da
diyordu.(16)
Burada dikkat çekici olan şudur: Şefik Hüsnü’nün burjuva
muhalefeti hedef alan ve onu komprador burjuvazinin siyasal temsilcisi olarak
gören yaklaşımı özgün değildir. 1921’de Mihayl Pavloviç Komintern dergisinde
Hürriyet ve İtilafçıları büyük burjuvazi olarak tanımlarken, Kemalistleri küçük
ve orta ticaret burjuvazisinin temsilcisi olarak değerlendiriyordu.(17) Zaten
sonrasında Stalin de, Kemalizm’i ulusal ticaret burjuvazisinin siyasal
temsilcisi olarak tanımlayacaktı.
Ş. Hüsnü Kemalistlerin emperyalist burjuvaziyle uzlaştığını
tespit ettiği(18), CHP’nin büyük burjuvazinin ve toprak ağalarının partisi
olduğunu ifade ettiği makalelerinde dahi, hâlâ Kemalistleri milli burjuvazi
olarak görmekteydi. (19)
Şefik Hüsnü’nün yazıp söylediği her şey Komintern siyasetine
uyumludur. Yeri gelmişken belirtmekte fayda var. Şefik Hüsnü Komintern’de uzun
zaman yönetici olarak çalıştı. Bu nedenle TKP kimliğinden daha belirgin olan
kimliği Komintern kimliğidir. Şefik Hüsnü’nün eylem ve söylemleri “Sovyetler
Birliği’nin varlığının esas, TKP’nin devrim yapma iddiasını tali” olduğu resmi
görüşünün sağlaması gibidir.
Çarpıcı olması açısından bir örnek daha verelim.
Komintern’in ÇKP’yi hiçleştiren Guomindang siyaseti, Çan Kay Şek’in ÇKP’ye ağır
darbeler indirmesiyle birlikte yerle bir oldu. Mayıs 1927’de Stalin,
Moskova’daki Sun Yat-Sen Çin Emekçileri Komünist Üniversitesi’nin öğretim
üyeleri ve öğrencileriyle bir araya geldi. Burada “Çin’de Kemalist Devrim
mümkün müdür?” tartışması başladı. Stalin’in meşhur Kemalizm tanımı bu
tartışmaya ilişkindir. Stalin’e göre; Kemalist Devrim, ulusal ticaret
burjuvazisinin, yabancı emperyalistlere karşı mücadelesinde gerçekleşen,
yukarıdan devrimdir, sonraki evresi, esas olarak köylülük ve işçi sınıfıyla
toprak devriminin olanaklarını hedef almaktaydı. Stalin üç ay sonra Türkiye ile
Çin’i kıyaslarken, Kemalist Devrim’in gelişim aşamasının sınırlarını belirledi:
“Türk Devrimi’nin(Kemalizm) karakteristik özelliği, ilk
adımda, yani gelişiminin ilk aşaması olan burjuva kurtuluş hareketinin
sınırlarına, gelişimin ikinci aşaması olan toprak devrimine geçmeyi bile
denemeden, sıkışmış olmasıdır.”(20)
Stalin’in Çin’deki tartışmalar üzerine yaptığı Kemalizm
tahlili sonrası, Şefik Hüsnü 23-26 Mayıs’taki Komintern yürütme komitesi VIII.
genel toplantısında “Çin Meselesi” üzerine bir konuşma yaptı ve Çin’deki durum
ile Türkiye’deki durumu kıyasladı.
Şefik Hüsnü konuşmasında Kemalistleri “milli burjuvazinin
radikal sol kanadı” olarak tanımladı:
“Türkiye’de devrimci
köylü hareketinin ve halkın sevgisini kazanmış Komünist Partisinin tasfiyesi
işi, milliyetçilerin sağ kanadı tarafından, tutucu burjuvazi tarafından değil,
tersine milli burjuvazinin radikal sol kanadı tarafından yürütüldü.” (21)
Şefik Hüsnü’nün konuşması tamamen Stalin’in Kemalizm
tezlerini haklı çıkarmaya yönelikti. Milli burjuvazinin sol kanadı belirlemesi
de bununla ilgiliydi. Stalin öncesinde, Kemalist partiyi sol-Guomindang
partisiyle karşılaştıranları ve bu vesileyle Türkiye ile Çin arasında
paralellik kurmaya çalışanları, bu yanlış değerlendirmeden kaçınmaya
çağırdı.(22)
Şefik Hüsnü Haziran 1927’de bu fikirlerini Komintern
dergisinde yazılı olarak da ifade etti.
Görüldüğü üzere TKP lideri Şefik Hüsnü’nün Komintern’in
resmi Kemalizm tezlerinin dışına çıkan bir tezi bulunmuyor.
***
Komintern, Sovyet dış politikasının bir aygıtına dönüştükçe,
Kemalizm tahlilleri yaparken Kemalizm’i olumlamayı neredeyse hiç terk etmedi.
Kemalizm’i sert eleştirdiği dönemlerde dahi Komintern’in resmi görüşü,
Kemalizm’i tekelci burjuvazinin, komprador-işbirlikçi burjuvazinin siyasal
temsilcisi olarak tanımlamadı.
Eleştiri dozajının arttığı, Komintern VI. Kongresi’nde
“ulusal burjuvazi ulusal devrime ihanet etti”(23) saptamasının yapıldığı
dönemlerde dahi Kemalizm’le bütün bağlar koparılmadı.
Örneğin; bu tespit yapıldıktan dört yıl sonra İsmet İnönü
1932 yılında, Sovyetler Birliği’nde, “ulusal ve devrimci Türkiye’nin
temsilcisi” karşılandı.(24)
Komintern’in Sovyet dış politikasına göre değişkenlik
gösteren ama hiçbir zaman Kemalizm’i açık düşman olarak görmeyen resmi
yaklaşımı, TKP’yi; sürekli Kemalist teröre uğramasına rağmen, Sovyet dış
politikasından dolayı Kemalistleri baş düşman ilan etmeyen bir çizgiye
hapsetti.
Tarihsel TKP’nin Kemalizm belirlemeleri bu nedenle
ciddiyetten uzaktır. Çünkü Sovyet dış politikasının Kemalizm’e yaklaşımı iniş
çıkışlıdır. Bu dengesizlik yalnızca Şefik Hüsnü’nün yazı ve konuşmalarına
değil, bütün TKP kadrolarında gözlemlenmektedir. TKP, Kemalizm karşısında,
varlığını Sovyet dış politikasına feda etmiştir.
Biraz daha öncesine giderek bir örnek verelim. Sadrettin
Celal’in Komintern’in IV. Kongresi’nde yaptığı konuşma ortaya koyduğumuz
dengesizliğin kaynağı olması bakımından oldukça çarpıcıdır:
“TKP daha kurulduğu anda iki düşmanla karşı karşıyaydı:
Emperyalizm ve milliyetçi burjuvazi. Parti, en büyük düşman olan emperyalizme
karşı mücadelenin daha önemli olduğuna inandığından, hükümeti emperyalizme
karşı mücadele ettiği sürece desteklemeye karar verdi.”(25)
Daha ilginç olanı, Sadrettin Celal aynı konuşmasında
“Kemalistler Londra Konferansı’ndan beri devrimci değildir.” demiştir. Yine
aynı konuşmada emperyalizme karşı mücadele için TKP’nin kendi hedefinden geçici
olarak fedakarlık yaptığını da itiraf etmiştir. (26) Yani TKP yola çıktığı
aşamadan itibaren çelişik bir siyasal dayanak üzerinden hareket ediyor.
Bu nedenle yukarıda Şefik Hüsnü’de de gördüğümüz çelişkiler
silsilesi, Sadrettin Celal’de de görülüyor. Aslında bakılırsa TKP, Komintern
politikalarını savunma konusunda oldukça tutarlıdır ama Komintern’in Kemalizm
tahlilleri ve Kemalizm’e yaklaşımı dönemlere göre değiştiği için tutarsızlığın
kaynağı Sovyet dış politikasına göre değişen Komintern tahlillerinin bizzat
kendisidir.
Sadrettin Celal bu konuşmayı yaptıktan iki hafta sonra
Komintern görevlisi tarafından kaleme alınan TKP raporu, “Türkiye’deki milli
devrim bir olgu olarak karşımızda duruyor.” diye başlıyor. Halbuki, henüz iki
hafta önce Kemalizm’in artık devrimci olmadığı saptanmıştı. (27)
***
Peki, Komintern’in TKP’ye yönelttiği haklı ve düzeltici hiç
mi eleştiri ya da müdahale yok? Elbette var ancak bu haklı müdahalelerin sonu
da tutarsızlığa çıkıyor.
Örneğin; Komintern yöneticisi Manuliski, 1924’te, Komintern
kongresinde TKP’yi legal Marksizm’e kaymakla, yabancı sermayeye karşı milli
sermayeyi desteklemekle eleştiriyor. (28)
Haklı ve yerinde bir eleştiri oluğunu görüyoruz. Aradan tam
olarak bir yıl bile geçmeden bir başka Komintern yöneticisi S. Birike, 13 Mart
1925’te, Pravda’da kaleme aldığı makalede İsmet İnönü’nün işçi sınıfıyla
ittifak yapacağı beklentisine giriyor. (29) Böylelikle Manuliski’nin haklı
müdahalesi boşa düşmüş oluyor. Çünkü Brike’nin savunduğu çizgi, muhtelif
dönemler yalpalamalar olsa da, esas olarak Komintern’in hiçbir dönem terk
etmediği Kemalizm yaklaşımını temsil ediyor.
***
Bu yazının doğrudan konusu değil ama Komintern’in Kemalizm
tahlillerinin siyasal pratik açısından en ağır sonucu milliyetler sorunu, özel
olarak da Kürt sorununda karşımıza çıkıyor. Bu mesele ayrı bir tartışmayı ve
yazıyı hak ettiği için şimdilik kısaca değineceğiz.
Şeyh Said isyanından Dersim katliamına kadar, bütün Kürt
isyanlarında Komintern meseleye dolaysızca dahil olmuştur. Hatta TKP’ye direkt
müdahale de etmiştir. Komintern 27 Nisan 1931 yılında, “Türk KP Elemanlarına
Mektup” başlıklı bir müdahale mektubu yolluyor. Mektup, Kürt isyanının esas
amacının Türkiye’yi Sovyet karşıtı bloğa itmek olduğu saptamasıyla başlıyor ve
şu şekilde sürüyor:
“Kürtlerin isyanı, İngiliz ve Fransız emperyalistleri
tarafından hazırlanmış ve örgütlenmiştir. Bu hareket aynı zamanda SSCB’ye karşı
yönelmiştir, zira İngiliz emperyalizmi, bu isyan yardımıyla, SSCB sınırları
yakınlarında karşı-devrimci bir çarpışma alanı yaratmaya çalışmıştır.” (30)
Görüldüğü gibi Komintern, TKP’ye ne yapması gerektiğini
söyleyerek uyarmıştır. Bu yazılı uyarı Ağrı İsyanı’ndan sonra kaleme
alınmıştır. TKP’nin de, en azından Kürt sorununun siyasal değerlendirilişi
açısından, Komintern rotasından çıkma eğilimi gösterdiği isyan Ağrı İsyanı’dır.
Yine bunun sebebi de Sovyetler Birliği ile Kemalistler arasındaki gerilimin
artmasıyla ilgilidir. Bu zaman aralığı Kemalistlerin Batılı emperyalistlerin
siyasal kulübü olan Milletler Cemiyeti’ne girmek üzere olduğu bir dönemdir.
Yaşanan kriz TKP’ye yansımaktadır. TKP bu dönem Sovyetler
Birliği-Türkiye geriliminin sınırlarını aşmayacak şekilde, Kemalistlere
yönelttiği eleştiri dozajını arttırmıştır. Bunun yanı sıra, TKP lideri Şefik
Hüsnü; Komintern’in resmi çizgisinin genel hatlarını aşmadan, Kemalist
diktatörlüğün uyguladığı teröre karşı Kürt ulusunun isyanını haklı bulmuştur.
TKP, Ağrı İsyanı’ndaki isyanındaki tutumuyla kıyasla Dersim
Katliamı’nda çok geri, hatta sosyal-şovenist olarak tanımlanacak bir tutum
almıştır. Bu siyasal tutum değişikliği de Sovyetler Birliği’nin dış
politikasıyla uyumludur. Zaten Dersim Katliamı’ndan bir yıl önce, Komintern,
TKP’nin “Kemalizm’e karşı sistemli olumsuz davranışlarını ve sekterliğini”
gerekçe göstererek, TKP hakkında separat ya da desantralizasyon(merkezden
ayrılma) kararı verdi ve TKP faaliyetlerini durdurdu.(31) Yükselen faşizme karşı
halk cephesi siyasetine dönen Komintern, TKP’ye CHP ve Halkevleri içinde
çalışmasını salık verdi. İşte Dersim Katliamı sonrası TKP tarafından yapılan
açıklamanın gerici bir siyaseti temsil etmesinin “gizemi” de bu gelişmelerle
ilişkilidir.
***
TKP’nin doğumundan separat kararına ve hatta sonrasına da;
TKP’nin açıklamalarına, yazılarına ve söylemlerine damgasını vuran ana
perspektif Komintern’in Kemalizm tahlilleridir, daha somut ifadeyle Sovyetler
Birliği’nin dış politika ihtiyaçlarıdır.
TKP’nin; Bakü’de kurulduğu günden 1925 Akaretler
Kongresi’ne, Akaretlerden 1951 tutuklamalarına kadar asıl görevi Sovyetler
Birliği’ni savunmaktı. TKP varlığını Türkiye işçilerinin, yoksul köylülerinin
ve ezilen milliyetlerinin kurtuluşuna değil, “sosyalist anavatanın” varlığına
adadı. TKP’nin trajik serüveninin özeti budur.
***
Bugünden baktığımızda; Komintern’in değişken ve çarpık
Kemalizm tahlillerinin ardından karşımıza dört önemli sonuç çıkıyor:
Birincisi; Komintern dünya devrimi partisi olma iddiasını
yitirdiği anda Rus partisinin dış politika aracına dönüştü. Özellikle 1928’den
sonra durum daha da kurumsallaştı. Yalnız TKP değil, Batı’da ve Doğu’da birçok
komünist parti Sovyet dış politikasına göre hareket etme refleksiyle devrim
iddiasını yitirdi ve siyaseten hiçleşti.
İkincisi; devrimci iddiası olan bir komünist partinin
örgütsel olarak bağımsız olması gerekliliği ve yalnızca emekçi halka karşı
sorumlu olması gerektiği hakikati demlenmiş ve sınanmış bir hakikattir.
Üçüncüsü; özellikle Mustafa Suphi’yi ayırıp, Şefik Hüsnü’yü
hedef alan ve Şefik Hüsnü’yü hedef alırken de Komintern’i devre dışı bırakan
her yaklaşım tahrifatçılıktır ve kurnazcadır. Şefik Hüsnü ya da TKP
eleştirilecekse, ideolojik olarak mahkum edilecekse, öncelikle hesaplaşılması
gereken Komintern’in tutarsız Kemalizm tezleridir.
Dördüncüsü; Şefik Hüsnü’nün ve Tarihsel TKP’nin en büyük ve
tayin edici hatası Komintern’e olan koşulsuz sadakattir. Şefik Hüsnü’nün bütün
geri tutumlarının ve TKP’nin hiçleşmesinin ardındaki hakikat bu sadakattir. Mao
Zedong ve Ho Şi Minh gibi devrimci önderler Komintern’e sadakat göstermedikleri
ve kendi ülkelerinin özgün koşullarına göre devrimci bir yol izledikleri için
başarılı oldular. Şefik Hüsnü ve Tarihsel TKP’yi hakikatli bir şekilde
eleştireceksek, öncelikle “Komintern’e neden isyan etmediler?” diye soracağız.
Asıl sorulması gereken budur. Çünkü TKP Kemalist burjuvaziyle kavgayı esas alan
bir parti inşa etmediyse, ezilen Kürt ulusunun değil de Kemalistlerin yanında
saf tuttuysa bunun tek açıklaması Komintern’e olan koşulsuz sadakatidir.
Kaynakça
Günlük-2, Georgi Dimitrov, Ç: Rüstem Aziz, TÜSTAV Yayınları,
sy. 288, 1. Baskı, 2004, İstanbul.
Komünist Enternasyonal(1919-1943), Serge Wolikow, Ç: Erden
Akbulut, Yordam Kitap, sy.40, 1.Basım, 2016, İstanbul.
Age, sy.39.
Ulusal Sorun ve Ulusal Kurtuluş Savaşları, V.İ. Lenin,Ç:
Yurdakul Fincancı, Sol Yayınları, sy.322, 2. Baskı, 1993, Ankara.
Şark Şurası ve Şark İli Mecmuası, Yavuz Aslan, TÜSTAV
Yayınları, sy.34, 1. Baskı, 2020, İstanbul.
Türkiye Solunda Üç Tarz-ı Siyaset, Mustafa Şener, Yordam
Kitap, sy. 41, 2. Basım, 2015, İstanbul.
Komünist Enternasyonal(1919-1943), Serge Wolikow, Ç: Erden
Akbulut, Yordam Kitap, sy.34, 1.Basım, 2016, İstanbul
Ulusal Sorun ve
Ulusal Kurtuluş Savaşları, V.İ. Lenin,Ç: Yurdakul Fincancı, Sol Yayınları,
sy.337, 2. Baskı, 1993, Ankara.
Age, sy. 356.
Komünizm Gözünden Kemalizm, Vahram Ter-Matevosyan, Ç: Gözde
Yılmaz, İletişim Yayınları, sy.115, 1. Baskı, 2023, İstanbul.
Age, sy.116.
Age, sy.126.
Türkiye Komünist ve İşçi Hareketi, Ç: Fatma Bursalı,
Aydınlık Yayınları, sy. 201, 1. Baskı, 1979, İstanbul.
Şefik Hüsnü-Komintern Organlarındaki Yazı ve Konuşmalar,
Aydınlık Yayınları, sy. 67, 1. Baskı,
1977, İstanbul.
Age, sy. 58.
Age, sy. 54.
Türkiye Komünist ve İşçi Hareketi, Ç: Fatma Bursalı,
Aydınlık Yayınları, sy. 41, 1. Baskı, 1979, İstanbul.
Şefik Hüsnü-Komintern Organlarındaki Yazı ve Konuşmalar,
Aydınlık Yayınları, sy. 66, 1. Baskı,
1977, İstanbul.
Age, sy. 217.
Komünizm Gözünden Kemalizm, Vahram Ter-Matevosyan, Ç: Gözde
Yılmaz, İletişim Yayınları, sy.135, 1. Baskı, 2023, İstanbul.
Şefik Hüsnü-Komintern Organlarındaki Yazı ve Konuşmalar,
Aydınlık Yayınları, sy. 142, 1. Baskı,
1977, İstanbul.
Komünizm Gözünden
Kemalizm, Vahram Ter-Matevosyan, Ç: Gözde Yılmaz, İletişim Yayınları, sy.145,
1. Baskı, 2023, İstanbul.
Age, sy.153.
Age, sy.162.
Türkiye Komünist ve İşçi Hareketi, Ç: Fatma Bursalı,
Aydınlık Yayınları, sy. 68, 1. Baskı, 1979, İstanbul.
Age, sy.76.
Age, sy.92.
Age, sy.119.
Komintern, TKP ve Kürt İsyanları; Erden Akbulut-Erol Ülker,
Yordam Kitap, sy.129, 1. Basım, 2022, İstanbul.
Age, sy.198.
Cumhuriyetin İlk Yıllarında TKP ve Komintern İlişkileri,
Bilal Şen, Küyerel Yayınları, sy.107, 1. Basım, 1998, İstanbul.
https://gazetepatika22.com/kominternin-kemalizm-tahlili-ve-tarihsel-tkpnin-hiclesmesi-148786.html
